Holokost'un ünlü fotoğrafındaki Nazi katili yapay zeka ile tespit edildi

Tarihçi Jürgen Matthäus'un araştırması meyvesini verdi: AI, gizemi çözdü

Holokost'un en çarpıcı ve ürkütücü görüntülerinden biri, yıllardır tarihçileri meşgul ediyordu. Gözlüklü bir Nazi askeri, diz çökmüş bir Yahudi adamın başına tabanca dayamış, önünde ceset dolu bir çukur uzanırken, Alman askerleri etrafı sarmış. Uzun süre "Vinnitsa'daki Son Yahudi" olarak bilinen bu fotoğraf, aslında Ukrayna'nın Berdychiv şehrinde, 28 Temmuz 1941'de çekilmişti – muhtemelen öğleden sonra erken saatlerde.

ABD merkezli Alman tarihçi Jürgen Matthäus, bu gizemi çözmek için yıllarca arşivleri taradı. Washington DC'deki ABD Holokost Anma Müzesi'nde 1990'lardan beri çalışan ve bu bahara kadar araştırma departmanının başkanı olan Matthäus, geleneksel yöntemlerin ötesine geçti. Yapay zekanın (AI) gücünden yararlanarak, katilin kimliğini büyük ölçüde aydınlattı: Tabancayı tutan adam, Jakobus Onnen'di.

Onnen, 1906'da Almanya'nın Hollanda sınırına yakın Tichelwarf köyünde doğmuş, Fransızca, İngilizce ve beden eğitimi öğretmeniydi. Hitler'in 1933'te iktidara gelmesinden önce Nazi Partisi'ne katılan Onnen, eğitimli bir aileden geliyordu. Gençliğinde seyahat etmeyi ve dilleri öğrenmeyi seven bu adam, doğu cephesinde Einsatzgruppe C birliğinin bir parçası oldu. Bu gezici SS birliği, yeni işgal edilen Sovyetler Birliği'nde "Yahudileri ve partizanları" temizleme göreviyle, Hitler'in ziyareti öncesi bölgeyi "temizliyordu." Berdychiv, Kiev'in 150 km güneybatısında, yüzyıllardır Yahudi kültürünün kalbiydi – 1941'de tahmini 20 bin Yahudi nüfusuyla.

Matthäus'un keşfi, adım adım bir bulmacayı çözmek gibiydi. Önceki yıl yayımlanan ön araştırması, katliamın tarihini, yerini ve birliğini belirlemiş, Almanya'da büyük yankı uyandırmıştı. Zeitschrift für Geschichtswissenschaft dergisinde detaylandırılan çalışmada, bir okuyucunun ipucu kritik rol oynadı: Aile yazışmalarına dayanarak, Onnen'in karısının amcasının o olabileceğini söyledi. Akrabalar, Onnen'in cepheden gönderdiği mektupları 1990'larda yok etmişti –ki bir yakını bunları "banal" olarak nitelendirmişti. Ancak fotoğraflar kurtulmuştu. Açık kaynaklı gazetecilik grubu Bellingcat'in gönüllüleri, bu görüntüleri AI ile analiz etti.

"Teknik uzmanlara göre, algoritmanın eşleşme yüzdesi alışılmadık derecede yüksek," diyor Matthäus. Tarihi fotoğrafların kalitesizliği nedeniyle, güncel adli tıp çalışmalarındaki %98-99'luk oranlara ulaşmak zor olsa da, dolaylı kanıtlar –Onnen'in düşük rütbesi, Ağustos 1943'teki ölümü– bulguyu güçlendirdi. "İnsan bilimlerinde dijital araçlar patlama yaptı, ama genellikle büyük veri için; niteliksel analizde az kullanılıyor," diye ekliyor. "Bu, gümüş kurşun değil – sadece bir araç. İnsan faktörü hâlâ anahtar."

Onnen'in motivasyonu ise hâlâ bir muamma. Matthäus, "En zor sorulardan biri. Bence o pozu verirken kendini etkileyici göstermek istemiş," diyor. Katliamlara katılmak, bu birimlerde sıradandı ve terfi getirmezdi. Fotoğraf, muhtemelen bir askerin "zafer" hatırası olarak çekilmişti ve Holokost'un "el ile" vahşetini simgeliyordu. Matthäus, "Bu görüntü, Auschwitz kapısından daha önemli olmalı; katil ile kurban arasındaki doğrudan yüzleşmeyi gösteriyor," diye vurguluyor. Doğu cephesindeki toplu infazlar, Alman işgalinin son gününe dek sürdü.

Matthäus şimdi, fotoğraftaki kurbanı tanımlamak için Ukraynalı meslektaşı Andrii Mahaletskyi ile çalışıyor. Sovyet arşivlerini tarıyorlar ve AI'nin benzer görüntülerde yardımcı olabileceğini umuyorlar. İşgal altındaki Sovyetler Birliği'nde 1 milyondan fazla kurban hâlâ adsız – Naziler batı Avrupa'da kayıt tutarken, doğuda ihmalkâr davranmıştı.

Son kitabı Gerahmte Gewalt (Çerçevelenmiş Şiddet)'ta, doğu cephesinden gönderilen foto albümlerini inceleyen Matthäus, Alman halkının soykırımdan habersiz olduğu efsanesini çürütüyor. "Askerler görseller ve yazılarla evlerine kanıt gönderdi," diyor.

Bu hikâye, teknolojinin karanlık tarihi aydınlatmadaki rolünü sorgulatıyor.